ЕАЭЗХ-ны Худалдааны түр хэлэлцээр УИХ-ын босгонд тулж ирлээ

2023 оноос яригдаж, нэг удаа хойшилж байсан хэлэлцээрийг соёрхон батлуулахаар УИХ-д (2025.11.28) өргөн барилаа.

Евразийн Эдийн засгийн холбоо (ЕАЭЗХ) түр хэлэлцээрт өнгөрсөн 6-р сарын 27-ны өдөр гарын үсэг зурсан. Холбооны дүрмийн дагуу гишүүн 5 орон болон Монгол Улсын хууль тогтоох байгууллага баталсаны дараа уг хэлэлцээр хүчин төгөлдөр хэрэгжих юм.

Түр хэлэлцээрт 2024 оны 12-р сард Москва хотноо болсон ЕАЭЗХ-ны жил тутмын Дээд чуулганаар гарын үсэг зурахаар зэхэж байсан ч дотоодын эсэргүүцэлтэй тулан хойшлуулж байсан. Дотоодын үйлдвэрлэгчдийн эсэргүүцлийг бодолцон Монголд хохиролтой заалтуудыг хасуулж чадсан хэмээн өнгөрсөн 4-р сард тухайн үеийн Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Л.Гантөмөр сэтгүүлчдэд мэдээлж байсан юм. Монголын талаас нийт 23 төрлийн бараа, бүтээгдэхүүнийг жагсаалтаас хасах хүсэлт гаргаснаас шингэн болон өтгөрүүлсэн сүү, төмс зэрэг 8 бүтээгдэхүүнийг хасч, 11 төрлийн бараа, бүтээгдэхүүн дээр тохиролцоонд хүрсэн гэж мэдэгдэж байсан. Тохиролцоо гэдэг нь дотоодын зах зээлээ хамгаалах зорилгоор хязгаарлалт, квот тогтоохоор болсон гэсэн үг юм. Тухайлбал, улаанбуудайн хувьд нийт 50 мянган тонныг импортлох квот тогтоож, 3.75 хувийн татвар ногдуулахаар болсон бол 90 сая ширхэг хүртэлх өндөгний импортод 7.5 хувийн татвар ногдуулах бөгөөд квотоос илүү гарсан тохиолдолд одоогийн мөрдөж буй тарифаар буюу 15%-ийн татвар ногдуулна хэмээн мэдээлж байсан.

2023 оноос хойш хэлэлцээрийн бэлтгэл ажил хийгдэж ийнхүү төгсгөлийн шатанд ирээд байна. Монголын эдийн засаг, бизнес болоод үйлдвэрийн орчинд энэхүү хэлэлцээр ямар үр нөлөө үзүүлэх талаар эсрэг тэсрэг байр суурь байсаар байгаа. Ялангуяа хүнсний үйлдвэрлэлийн салбарынханд хүнд тусч, дотоодынхоо зах зээлд өрсөлдөх чадваргүй болох дүр зураг харагдаж байгаа юм.

Гурван жилийн хугацаатай байгуулагдах уг түр хэлэлцээр дотоодын бизнес орчинд сөрөг нөлөө үзүүлэхүйц байвал хэрэгжиж эхэлснээс хойш нэг жил тутам үр нөлөөг хэлэлцэн цуцлах боломжийг тусгаж байгаа хэмээн Эзийн засгийн хөгжлийн яам өнгөрсөн жил мэдээлж байсан. Харин 3 жилийн хугацаанд ямарваа нэг асуудал гарахгүй бол автоматаар сунгагдахаар байгуулагджээ.

Худалдааны түр хэлэлцээр нийт 31 зүйл, дөрвөн хавсралттай. Үүнд, хөрөнгө оруулалт, үйлчилгээний худалдаа, банк санхүү, төлбөр тооцоо зэрэг асуудлыг тусгаагүй, зөвхөн 367 барааны хүрээнд тохиролцсон байна. Хоёр талаас ижил тооны буюу "Бараа тодорхойлох кодчлолын уялдуулсан систем" (БТКУС)-ийн зургаан оронтой кодоор 367 бараанд "тарифыг шууд тэглэх", "тариф бууруулах", "тохирсон квотын хэмжээнд тарифыг тэглэх", "тохирсон квотын хэмжээнд тарифын хөнгөлөлт эдлэх" гэсэн дөрвөн төрлөөр тарифыг бууруулах, хөнгөлөлт үзүүлэхээр тогтжээ. Энэ нь зөвхөн гаалийн тарифт хамаарах бөгөөд нэмэгдсэн өртгийн албан татвар болон онцгой албан татварт хамаарахгүй юм.

Монгол Улсаас экспортлох 367 барааны 97.5 хувь нь хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн гаралтай бараа байх бол ЕАЭЗХ-ноос Монгол Улсад импортлох 367 барааны 81.7 хувь нь дотооддоо үйлдвэрлэх боломж хязгаарлагдмал эрдэс, химийн салбарын, 7.5 хувь нь аж үйлдвэрийн салбарын бараа байна. Мөн улаанбуудай, өндөг зэрэг хүнсний гол нэрийн барааны импортын нөлөөллийг бага байлгах, дотоодын зах зээлийг хамгаалахад онцгойлон анхаарч жилд импортлох хэмжээнд квот тогтоох, квотоос хэтэрсэн тохиолдолд гаалийн тарифыг хэвээр ногдуулах зэрэг дотоодын үйлдвэрлэлийг хамгаалах зохицуулалтыг тусгасан болохыг шинээр томилогдсон Тэргүүн шадар бөгөөд Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Ж.Энхбаяр түр хэлэлцээрийг УИХ-ын дарга Н.Учралд өргөн барихдаа онцолжээ.

“Хэлэлцээр хэрэгжсэнээр худалдааг хөнгөвчилж, үйлдвэрлэл болон бизнесийн зардал, мөн итгэмжлэгдсэн аж ахуй нэгжийн хөтөлбөрийг талууд хамтран хэрэгжүүлснээр бичиг баримт, шалгалтын ачаалал буурна” хэмээн Ж.Энхбаяр онцолжээ.

Олон улсад чөлөөт худалдааны хэлэлцээр хийхэд түгээмэл ашигладаг "Ерөнхий тэнцвэрийн загвар" (GTAP)-ын аргаар тооцоход хэлэлцээр хэрэгжсэнээр ДНБ 0.02 хувь, хөрөнгө оруулалт 2.57 хувь, ЕАЭЗХ руу хийх экспорт 24.1 хувь өсөх тооцоо гарч байгааг дурдав. Тухайлбал, мах, махан бүтээгдэхүүн, ноос ноолуур, нэхмэл, сүлжмэл болон арьс шир зэрэг боловсруулах үйлдвэрийн гол бүтээгдэхүүний экспорт 152 хувь хүртэл нэмэгдэж, гаалийн татваргүйгээр 180 сая хүн ам бүхий, ЕАЭЗХ-ны гишүүн 5 улсын зах зээлд нэвтрэх нөхцөл бүрдэх юм.

ЕАЭЗХ-ны 5 гишүүүний зах зээл Монголд нээгдэж байгаа нь үнэн боловч Оросоос бусад 4 гишүүн оронтой Монголын хийж байгаа худалдаа нийлээд 10 орчим хувь, харин үлдсэн 90% нь ОХУ-тай хийж байгаа худалдаа юм. Тэгэхээр энэ хэлэлцээрийн бодит үр шимийг Оросын үйлдвэрлэгчид хүртэнэ гэж ойлгоход буруудахгүй.

Хүнсчдийн холбооны захиалсан судалгаа юу өгүүлэв?

Монголын Хүнсчдийн холбооны захиалгаар МУИС-ийн Бодлогын судалгааны лаборатори энэхүү хэлэлцээрийн Монголын эдийн засагт үзүүлэх үр нөлөөний судалгааг хийсэн бөгөөд судалгааны дүнгээр үйлдвэрлэгчдийн болгоомжлол бодитойг нотолжээ. МУИС-ийн Бизнесийн сургуулийн захирал Н.Батнасангийн хэлснээр ганц энэ биш өөр судалгааны дүнгүүд ч хоорондоо мөргөж байгааг онцолсон.

Судалгааны дүнгээр энэхүү хэлэлцээр нь Монголын эдийн засагт эерэг гэхээсээ илүүтэй олон сөрөг нөлөөлөл үзүүлэхээр байгаа юм.

Хэлэлцээрээр гаалийн татварыг 0-лэж, эсвэл бууруулж байгаа ч гэлээ НӨАТ, онцгой албан татвар болон экспортын бараанд ногдуулдаг тарифын бус хоригууд хөндөгдөөгүй хэвээр үлдэж байгааг судалгаанд онцолсон байсан. МУИС-ийн Маркетинг, худалдааны тэнхимийн профессор Н.Отгонсайхан хэлснээр тарифын бус хориг гэдэгт малын гаралтай бүтээгдэхүүнд тавигддаг эрүүл ахуйн хорио цээр орж байгаа бөгөөд монголчууд малын гаралтай бүтээгдхүүнийхээ эрүүл, аюулгүйг баталгаажуулж чадахгүй, малын халдварт өвчнийг бүрэн арилгаж чадахгүй байгаагаас мах, арьс шир экспортолж чадахгүй байгаа нөхцөл байдал хэлэлцээр зурагдсан нь ч хэвээр үргэлжилнэ гэсэн үг.

Хэлэлцээр байгуулснаар Монгол Улсын ДНБ 6.1 орчим хувиар буурах тооцоог судлаачид танилцуулсан. Өнгөрсөн 2024 оны байдлаар Монгол Улс ЕАЭЗХ-ны улсууд руу 110.1 сая ам.долларын бараа, бүтээгдэхүүн экспортолсон бол 2.9 тэрбум ам.долларын импорт хийжээ. Өөрөөр хэлбэл, монголчууд 25 ам.долларын бараа импортолж аваад эргүүлээд 1 ам.долларын экспорт хийж байна гэсэн үг.

Хэлэлцээрийн дараа өсөлт үзүүлэх боломжтой салбаруудаар нэгд, худалдаа, зочлох үйлчилгээний салбар (4.6%), тээвэр, ложистикийн салбар (4.43%), ХАА (4.23%) байхаар байна.

Монголоос ОХУ руу хийх экспортын тухайд ноос болон ноолууран сүлжмэл эдлэл, үхрийн болон адууны боловсруулсан махны экспорт нэмэгдэх магадлалтай харагдаж байна. Тухайлбал, хонины ноос, эсвэл мал, амьтны нарийн үс, ноосон сүлжмэл оймсны хувьд 500 мянган ам.долларын борлуулалт хийж +26.01%, хонины ноос, эсвэл мал амьтны үс, ноосон сүлжмэл бээлийний хувьд 100 мянган ам.долларын борлуулалт хийж +22.73%, сүлжмэл шаль, ороолт, хүзүүний алчуур, толгойн алчуур болон бусад төстэй барааны хувьд 200 мянган ам.долларын борлуулалт хийж, 72.61%, хонины ноосон, эсвэл мал, амьтны нарийн үс, ноосон өмдний хувьд 20 мянган ам.долларын борлуулалт хийж, +9.91%, ямааны ноолууран сүлжмэл цамцны хувьд 280 мянган ам.долларын борлуулалт хийж +8.74%, ноолуураас бусад малын нарийн үсээр хийсэн сүлжмэл цамны хувьд 71 мянган ам.долларын борлуулалт хийж, +44.04%, хонины ноосон эсвэл мал, амьтны нарийн үс, ноосон оёмол шаль, ороолтны хувьд 100 мянган ам.долларын борлуулалт хийж, +173.27%, адууны махны хувьд 1 сая 700 мянган ам.долларын борлуулалт хийж, +42.12%, үхрийн махан боловсруулсан бүтээгдэхүүний хувьд 300 мянган ам.долларын борлуулалт хийж, +89.37%-ийн үнийн дүнгийн өсөлт гарахаар байна.

Монголчуудын олон жил ярьж ирсэн махны экспорт нэмэгдэнэ гэсэн хүлээлт талаар болж байна. ОХУ-ын хэрэглэгчдийн хувьд бог малын махны хэрэглээ бага, үхрийн махны хэрэглээ өндөртэй. 2023 оны дүн мэдээгээр ОХУ нь нийт 586 мянган тонн мах импортолж авсаны талаас илүү хувийг ЕАЭЗХ-ны гишүүн орон болох Беларуссаас импортолжээ. Нийт махны импортынх нь 65% нь үхрийн мах байна. Махны том экспортлогчийн хувьд Беларусс Монгол руу үхрийн мах нийлүүлэх зах зээлээ тэлэх магадлалтай юм.

Хэлэлцээрт тусгагдсан 375 бараанаас Монголын экспортлох боломжтой бараа дөнгөж 38 байгаа бол импортын хувьд бид 375-аас 276-г нь импортлох боломжтой байгаа төдийгүй энэ 276-гийн 227-г нь сүүлийн 5 жилийн турш Монгол Улс тогтмол импортолж ирсэн дүн байна. Ингэснээр Монгол Улс импортынхоо бараг 90%-ийг чөлөөлж, зах зээлээ нээж байна. Хэлэлцээр мөрдөгдөх 3 жилийн дараа Монгол Улс ЕАЭЗХ-ны импортоос бүрэн хамааралтай болох дүр зураг харагдаж байна. Хэлэлцээр хэрэгжиж эхэлснээс хойш нэг жилийн дараагаас хэлэлцээрийн үр нөлөөний талаар хоёр тал хэлэлцэж, засвар, өөрчлөлт оруулах боломж байгаа хэмээн Монголын талын албан эх сурвалж мэдэгдэж байгаа ч нэг жилийн дараа тавьсан Монголын талын санал хоосон яриа болон 3 жилийн хугацааг дуусгах бүрэн магадлалтай.

Судалгааны тайланд дурдагдсан тоо баримтууд:

Монголын экспорт 3.7 орчим хувиар нэмэгдэнэ, үүний дотор ХАА-н салбарын экспорт 4.23%-иар өснө,

Импорт 4.72%-иар өсөх төлөвтэй байгаагаас аж үйлдвэрийн салбарын импорт 118 хувиар огцом өснө,

Дотоодын аж үйлдвэрийн салбарын үйлдвэрлэл 17.9 хувиар, ХАА-н салбарын үйлдвэрлэл 4.3%-иар тус тус агшина,

Иргэд болон аж ахуйн нэгжүүдийн орлого 5.5 орчим хувиар, улсын төсвийн орлого 3.24 хувиар тус тус буурна,