Монголчуудын тэмдэглэх учиртай баяр, хамгаалах ёстой ЭРХ ЧӨЛӨӨ!

Цагаагчин гахай жилийн өвлийн дунд сарын шинийн 9 буюу 1911 оны 12-р сард монголчууд төр, улсын бодлогоо Манж чин гүрнээс тусгаарлан, 8 дугаар Богд Жавзандамба хутагтыг Монголын хаанд өргөмжлөн, таван яамнаас бүрдсэн Засгийн газраа байгуулснаа зарлаж байжээ. Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн зарласан энэхүү хувьсгал нь ХХ зуунд Монголын ард түмний хийсэн гурван хувьсгалын анхдагч гэж түүхчид үздэг. Харийн дарангуйллаас салсан түүхэн энэ өдрийн Монгол Улс 2011 оноос Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний баярын өдөр болгон тэмдэглэж ирсэн билээ.

Түүхий эх сурвалжуудаас уншихад 1911 оны зун VIII Богд Жавзандамба хутагтад бат оршил өргөх ёслол үйлдэх үеэр манжийн эрхшээлээс ангижрахаар Ар Монголын ноёд, лам хуварга нар нууцаар зөвлөлдсөн байна. Богдын даншигт Чин ван Ханддорж, Түшээт хан ван Чагдаржав, Эрдэнэ ван Намсрай, Сэцэн хан аймгийн жанжин Эрдэнэ далай ван Гомбосүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нар оролцжээ. Тэрхүү нууц зөвлөгөөнөөс Чин ван Ханддорж нарын хүмүүсийг цагаан Орос руу элчээр илгээсэн байна. Жавзандамба хутагт, Халхын хан нар нэр хамтарсан бичигтээ Гадаад монгол, Өвөр монгол, Барга, Урианхайн хязгаарыг багтаасан Их Монгол улсыг байгуулах, Оросоос усламж авах, худалдааны зэрэг харилцаа тогтоох хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн тухай түүхчид ярьдаг.

Ингээд Чин ван Ханддоржийн удирдлага дор 1000 гаруй монгол цэргийг нэгтгэж нийслэл Хүрээнд бөөгнөрүүлж байгаад 1911 оны 12-р сарын 29 ний өдөр Манжийн амбаныг нутгаасаа хөөн, туурга тусгаар Богд хаант Монгол Улсыг байгуулж, төр шашныг хослон баригчаар 8 дугаар Богд Жавзандамбыг зарласан.

Олноо өргөгдсөн Монгол Улсын Засгийн газар нь 5 яамаас бүрдэж байв. Гадаад хэргийг эрхлэн шийтгэх сайдаар Чин ван Минжиддоржийн Ханддоржийг, Цэргийн сайдаар Эрдэнэ далай ван Ваанчигийн Гомбосүрэнг, Сангийн сайдаар Түшээ гүн Гадинбалын Чагдаржавыг, Шүүхийн сайдаар Эрдэнэ ван Мижиддоржийн Намсрайг, Дотоод явдлын сайдаар Да лам Цэрэнчимэдийг тохоон томилжээ. Монгол Улсын анхны Ерөнхий сайдаар Сайн Ноён хан Намнансүрэнг тавьжээ. Тэрбээр 1919 онд насан эцэслэх хүртлээ Монгол Улсын Ерөнхий сайдын албыг хашжээ. Түүний дараа Эрдэнэ шанзав да лам Г.Бадамдорж 1919-1920 онд нэг жил Ерөнхий сайдын алба хашсан. Социализмын үеийн суртал ухуулгаар түүнийг улсаасаа урвасан гэж гүтгэж харлуулсан. Харин “Непко”-гоос эрхлэн гаргасан “Гончигдоржийн Бадамдорж” номонд түүний бодит амьдрал, намтар түүх өөрөөр гардаг. Энэ тухай нийтлэлч Б.Баабар “Бадамдорж бол Цэнддоогийн олж илрүүлсэн дараагийн нууцлаг түүх юм. Явж явж Бадамдорж нь ХХ зууны эхний 20 жилд Монголын улс төрийн явдлын жинхэнэ толгойлогч байжээ. Богд Жавзандамба бие ядруу, тэгээд ч улс төрийн бодлогын хувьд Бадамдоржийг л дагадаг байсан бололтой” гэж бичсэн нь бий.

Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын ялгарах онцлог нь бусад хувьсгал болон төрийн тусгаар тогтнол, хөгжил дэвшлийн суурь болсон гэж түүхчид дүгнэдэг.

Тэрчлэн түүхч О.Батсайхан “1911 оныг хүртэл буюу хоёр зууны турш Эзэн Чингисийн талыг нь эзэлж явсан дэлхийн газрын зураг дээрээс Монгол гэсэн нэртэй улс алга болчихсон байсан. Тэгвэл эргэн сэргэж, дэлхийн газрын зурагт орж ирсэн өдөр нь 1911 оны цагаагчин гахай жилийн өвлийн дунд сарын шинийн 9 буюу 12-р сарын 29 юм. Манжийн эрхшээлд байсан улс үндэстэн дотроос тусгаар тогтнолоо олж гарсан цорын ганц субъект нь Монгол Улс. Бусад нь өнөөг хүртэл тэр том гүрний хяналтад байна. Энэ талаас нь харвал, 1.5 сая шоо метр газар нутагтай, гурван сая орчим хүн амтай Монголын гал голомтыг өөрийнх нь нутагт сэргээсэн явдал бол Монгол үндэстний баялаг түүх, үндэстний өөрийн гал голомтыг авч үлдсэн онцгой чухал үйл явдал, тэмдэглэлт өдөр юм. Харин Ардын хувьсгал бол Октябрын хувьсгалыг Монголд хийсэн экспорт гэж би үздэг. Бидний тэмдэглэх учиргүй өдөр” гэж хэвлэлд ярилцлага өгөхдөө онцолсон байдаг. Мөн тэрбээр “Тусгаар тогтнолын төлөө явж ирсэн бүхий л тэмцлийг Богд өөрөө удирдан зохион байгуулж, хүлээн зөвшөөрсөн байдаг. Богд хааны нэр төр асар өндөр байсан. Богдыг ширээнд залах ёслол бол Монгол Улс Бүрэн эрхт, тусгаар улс гэдгийг дэлхий даяар зарласан том үйл явдал. Ёслолыг Да лам Цэрэнчимэд бүхэлд нь удирдан зохион байгуулсан. Ингэхдээ хаанд өргөмжлөх өргөмжлөлийг Сайн ноён хан Намнансүрэн уншсан, Чин ван Ханддорж титэм, тамгыг нь өргөсөн гэхчлэн бүгд дор бүрдээ үүрэгтэй оролцсон. Бүх үйл явдал морин цагаас орой нар жаргах хүртэл үргэлжилсэн. Үүний дараа хаан, хатан зарлиг гаргаж, хишиг тараах үйл явц өрнөсөн. Төгсгөлд нь гадаа, гэртгүй найр цэнгээн үүсгэж, цугласан болгон баярласан, түүгээр барахгүй цугласан олон баруун өвдөг дээрээ сөгдөж, есөн удаа мөргөсөн.Мөн тухайн мөчид Улиастай, Ерөө, Алтанбулаг, Өвөрмонголд байсан монголчууд Их хүрээ рүү хандан сүү цагааны дээжээ өргөж, мөргөж байсан гээд тэр үйл явдлыг нүдэнд харагдтал дүрсэлсэн нь гадаад, дотоодын олон сурвалжид байгаа”-г ч дурддаг.

Өнөөдөр бол бидний тэмдэглэх ёстой баярын өдөр. Мөн ЭРХ ЧӨЛӨӨ, ТУСГААР ТОГТНОЛОО ХАМГААЛАХ учиртайгаа ойлгох өдөр!

Г.СОРОНЗОН